Dit artikel is eerder verschenen in De Kadekrant, mei 2004

Het is klein maar ook heel groot. Architect Frits van Dongen vindt dit nog steeds de beste typering van zijn spraakmakende woongebouw The Whale (de walvis) op Sporenburg. De uitspraak is van een meisje van een jaar of zeven dat aan de ene kant The Whale zag als een herkenbaar eigen huis met een tuin en aan de andere kant vanaf de straat een grote kolos zag. En wat ze ook bijzonder vond was dat het licht alsmaar veranderde. The Whale is zonder twijfel een van de architectonische paradepaardjes van het Oostelijk Havengebied. In de architectuurwereld is het een veelgeprezen wooncomplex. Het prijkt op de cover van het Jaarboek 2000-2001 over Architectuur in Nederland. Het Jaarboek ziet The Whale zich verheffen boven de golven van de bruine, bakstenen laagbouw waarbij zijn zilveren schubben het zonlicht naar alle kanten weerkaatsen. Ook kranten gebruiken dit soort gezwollen taal. Voor NRC Handelsblad is het gebouw een frisse vloedgolf in de bruine zee en Het Parool spreekt van een walvis, met de staart in de lucht en de borst fier naar het IJ gekeerd. Buitenlandse architectuurtoeristen kunnen het bijna niet geloven als ze horen dat meer dan 2/3 van de 214 woningen van The Whale sociale huurwoning is.

Ontstaansgeschiedenis
Zelf dacht ik dat de naam en vorm van het gebouw voortborduurden op de Zee van huizen, het kernprincipe van het stedenbouwkundig ontwerp van Borneo Sporenburg. In een zee springt de walvis boven de golven uit en toont zichzelf. Dat was mijn beeld van de achtergrond van het ontwerp. Maar daar klopt niets van. In een gesprek dat De Kadekrant met de architect had, legt Van Dongen uit hoe de werkelijke ontstaansgeschiedenis van het gebouw is.

Van Dongen werkt bij het 120 mensen tellende architectenbureau De Architecten Cie in Amsterdam, waarvan hij directeur en medeoprichter is. Van Dongen heeft in onze buurt meer gebouwd: MYside aan de Veemkade en Batavia aan de Panamalaan. Hij is ook de architect van de Heineken Music Hall en de Pathe bioscoop in Zuid-Oost en het van binnen vernuftig gebouwde woongebouw Botania aan de Anne Frankstraat. Dit laatste complex en The Whale zijn creaties waarop Van Dongen met veel trots terugkijkt.

Voordat Van Dongen aan het werk ging met The Whale, heeft een andere architect -Van Egeraat- een eerste ontwerp gemaakt dat schuin uit de grond oprees en de vorm van een sfinx had. Opdrachtgever Lieven de Key en Van Egeraat kwamen echter niet tot overeenstemming. Van Dongen werd gevraagd een nieuw ontwerp te maken. Deze ontstaansgeschiedenis verklaart de nog steeds veel gebruikte naam voor het complex, te meer omdat Lieven de Key de naam blijft voeren.

Bezonning
Vanwege het stedenbouwkundig plan voor Sporenburg kon de vereiste woondichtheid van 100 huizen per hectare alleen maar worden gehaald met het neerzetten van een zeer groot gebouw met meer dan 200 appartementen. Met daarbij de randvoorwaarde van een oppervlakte van 50x100 meter, die nog teruggrijpt op de maten die Berlage hanteerde voor een woonblok, is Van Dongen aan het werk gegaan. Het probleem waar hij tegenaan liep was de grootte van het gebouw, waardoor de onderste verdiepingen te weinig licht en geen zon zouden krijgen. Om toch voor voldoende licht en bezonning te zorgen zijn de zijkanten opgetild en de lijnen van het dak lopen mee met de positie van de zon. Met veel uitproberen is uiteindelijk de huidige vorm tot stand gekomen, die de vorm van een walvis bleek te hebben. Omdat de voertaal van het architectenbureau engels is, koos het bureau zelf voor de naam The Whale.

Het optillen van de zijkanten is dus gebeurd vanuit de praktische reden om tot een goede bezonning van alle appartementen te komen. Wat wel als zodanig is bedoeld, is dat de vorm van het gebouw is aangepast aan de loop van de zon. Waar de zon hoog staat, zijn de daklijnen ook hoog, waar de zon laag staat, zijn de lijnen laag. In een van de reacties die De Kadekrant kreeg op zijn oproep aan wijkbewoners om hun mening over The Whale te geven, kwam dit ook als een sterk punt naar voren: ‘Ik vind het idee achter het pand prachtig, de vorm die op een zomerse middag exact de routing van de zon volgt’.

Het met veel creativiteit komen tot een praktische oplossing voor het probleem van het gebrek aan bezonning in de onderste lagen van het pand is de reden dat Van Dongen zo trots is op zijn gebouw. Maar ook dat het hem is gelukt voor een relatief laag budget zo’n bijzonder complex met zoveel huurwoningen te bouwen.

Een aspect van het ontwerp waaraan Van Dongen in de onderhandelingen met de opdrachtgever resoluut heeft vastgehouden is het schubachtige, glimmende bekledingsmateriaal, dat -ook al heeft een walvis geen schubben- heeft bijgedragen aan de associatie met de walvis en de roem van het gebouw.

Binnentuin
Door het optillen van de zijkanten is er in de visie van Van Dongen ook een nieuw stedenbouwkundig patroon gekomen, waarbij de binnentuin nu onderdeel is van de openbare ruimte. Weliswaar is de tuin om beheertechnische redenen en vanwege geluidsoverlast niet toegankelijk, maar hij is wel goed zichtbaar en is duidelijk onderdeel van de omgeving. De tuin is overigens niet ontworpen door Van Dongen, die is van de hand van Adriaan Geuze. Deze landschapsarchitect is ook verantwoordelijk voor het stedenbouwkundig ontwerp van Borneo Sporenburg en voor de twee bruggen die Sporenburg met Borneo verbinden. Buiten Amsterdam is hij bijvoorbeeld de ontwerper van het Schouwburgplein in Rotterdam.

De schoonheid van de tuin wordt ’s avonds nog geaccentueerd door het gele en blauwe licht. Gevraagd naar het waarom van deze kleuren laat Van Dongen weten dat het gele licht voor de binnenkant goed combineert met het blauwe licht. Maar uiteindelijk heeft het argument dat blauw licht afstotend is voor drugsspuiters de doorslag gegeven. Vermoedelijk een gelegenheidsargument, want er zijn in geen velden of wegen junks te bekennen, maar zo werkt het blijkbaar in onderhandelingen.

Kritiek
Er is wel kritiek geuit op de openbare ruimte om het gebouw: de onhandig neergezette fietsenrekken en het gebrek aan groen in een van de omringende straten. Het antwoord van Van Dongen is kort maar krachtig: daar gaat de architect niet over. Hij is verantwoordelijk voor het te bebouwen kavel en dat is het. De verantwoordelijkheid voor de omringende ruimte ligt elders.

31 maart 2004