Home
Weltevreden, Batavia's laatste bestuurscentrum


Kathedraal (1901), Jakarta

Het graf van de Hollander’, zo werd in kringen van de kolonisator Jakarta (Batavia) sinds de achttiende eeuw algemeen genoemd: het leven was er erg ongezond en duurde niet zo lang. Dat kwam door het ernstig vervuilde water van Batavia, waarop sinds het eind van de zeventiende eeuw talrijke naburige suikerrietplantages hun afval loosden. De milieuramp die er het gevolg van was, staat bekend als de vroegste die in Azië door menselijk ingrijpen is veroorzaakt. Logisch dat vele rijken vanaf 1730 elders gingen wonen. In de latere 18e eeuw verplaatste ook het koloniale bestuurscentrum zich en wel naar omgeving van het landhuis Weltevreden. Hier, ten zuiden van de oude stad, ontstond dus ook nieuwe architectuur, waarvan nog talloze voorbeelden te vinden zijn.

Weltevreden werd ruim opgezet met veel groen en brede lanen. De overheidsinstellingen werden verspreid over aparte gebouwen rond het Koningsplein (het huidige Medan Merdeka) en Waterlooplein (Lapangan Banteng). Doordat het centrum van de stad meer zuidelijk kwam te liggen, kwamen de oude gebouwen in het noorden na 1730 tot verval, overheidsgebouwen werden verwaarloosd. Gouverneur-generaal Daendels (1808-1811) liet de oudste zelfs afbreken. Wat er nu nog over is van Weltevreden, verkeert over het algemeen in een betere staat dan de monumenten van de Kota, de oude stad in het noorden.

Een hoogtepunt van de koloniale architectuur buiten de oude stad is het Arsip Nasional (Nationaal Archief), Jl. Gajah Mada 111, uit 1760, dat op het punt staat gerestaureerd te worden. Het is het enige nog overgebleven historische gebouw aan het toenmalige kanaal Molenvliet. Architect Han Awal leidt me rond in dit voormalige landhuis van Renier de Klerk, waar deze in woonde toen hij nog geen gouverneur-generaal was. Het gebouw is, met zijn grote voor- en achtertuin, een oase van rust in het verkeersdrukke Jakarta. Witgepleisterde voorgevel, vensters met luiken, een ingangspartij met pilasters en rijk bewerkt bovenlicht: heel Hollands allemaal , afgezien van de Indische uitsteker. Binnengekomen blijkt dat iedere deur een bovenlicht heeft met zeer rijk bewerkt houtsnijwerk. Han Awal, bezig met het ontwerp voor een volledige restauratie van het Arsip Nasional, wil het terugbrengen naar de situatie van vóór 1900. Dat betekent dat de lange, nu gesloten vleugels rond de achtertuin open galerijen met balustraden krijgen. Dit deel is nogal verwaarloosd vanwege een gebrekkige waterhuishouding: bij regen staat de tuin blank en trekt het vocht langs de muren omhoog. Het hoofdgebouw heeft een soortgelijk probleem - de goten en het dak zijn er slecht aan toe - maar is desondanks niet in vervallen staat. Tijdens de restauratie wordt vooral het dak aangepakt, ‘want dat beschermt alles,’ zegt Han Awal.

De architect kan flink uitpakken dankzij de vier miljoen gulden die het Comité Nationaal Cadeau van Nederlandse Bedrijven geschonken heeft in het kader van het 50-jarig bestaan van de Republiek Indonesia. Ook de tuin wordt opnieuw ingericht, mogelijk als Franse tuin. De uitvoering is in maart begonnen.

Het Arsip Nasional krijgt een herbestemming als Centrum van Verenigde Oostindische Compagnie-studies en een klein museum voor tentoonstellingen, een documentatiecentrum en een mediacentrum. Men hoopt toeristen aan te trekken.

Waterlooplein
Wandelend in het hart van het voormalige Waterlooplein (Lapangan Banteng), dat ingericht is als park, is de historie bijna niet zichtbaar. Toch staan er langs verschillende pleinwanden tal van neo-classicistische koloniale bouwwerken - zij het niet altijd even markant - zoals de voormalige vrijmetselaarsloge, het hooggerechtshof, en het gebouw van de Volksraad (Gedung Pancasila). Veruit het meest interessant echter is het 160 meter brede Witte Huis, bedoeld als het paleis van gouverneur-generaal Daendels - nu ministerie van Financiën - al heeft het nooit als zodanig gefunctioneerd. De bouw in empirestijl werd voltooid in 1828, het ontwerp was van luitenant-kolonel J.C. Schultze. Het gebouw staat er slecht bij en er zijn dan ook plannen tot volledige restauratie. Midden op het plein staand is het onzichtbaar, aan het oog onttrokken door gebouwtjes en een rij palmbomen. Dichtbij gekomen weet je niet wat je ziet. Het Witte Huis blijkt aan de achterzijde ooit te zijn uitgebreid met een zeldzaam lelijk hoog gebouw - voor zo’n ervaring kun je overigens ook zonder problemen in Nederland terecht.

Een ander hoogtepunt aan het Waterlooplein is de kathedraal uit 1901. Een eclectisch werk met gietijzeren torenspitsen uit Nederland, gebouwd naar een ontwerp van architect C.J. Hulswit, in 1984 gerestaureerd door Han Awal. De restauratiearchitect zelf: ‘Ik werd gevraagd de lekkages van de kathedraal aan te pakken, maar van het een kwam het ander. Nu speelt bij restauraties de bouwwijze een belangrijk rol. Je zoekt naar logische structuren, die voortvloeien uit de bouwwijze. Maar bij eclectische werken is de zuiverheid van bouwen natuurlijk nummer twee. Veel verbindingen waren niet goed opgelost. De stalen torens rezen op vanuit een houten dak. Het was hier en daar een beetje gefrunnik.’

Opletten
Het Merdekaplein en het Lapangan Banteng: als je niet oplet, als je er in een taxi overheenflitst, zie je niet al te veel. De wegen zijn zo breed, dat de lage historische gebouwen in het niet zinken. Sommige zijn ook goeddeels aan het oog onttrokken, en altijd is er het enorm drukke en dominante autoverkeer.

Vele oude gebouwen moesten in de sloop der jaren wijken voor moderne regeringsgebouwen, onder meer in 1985 de Harmonie, centrum van het Bataviase uitgaansleven. Toch staan er in deze omgeving nog zoveel interessante gebouwen dat je als monumentenliefhebber al gauw tijd te kort komt, wil je ze allemaal zien.

Neem de Willemskerk (Gereja Imanuel), vlak bij station Gambir op het Merdekaplein. Het neo-classicistische gebouw uit 1839 is van de hand van architect J.H. Horst. Een bijna ongeschonden kerk met een cirkelvormig grondplan en in de buitenste schil twee halve cirkels van dorische zuilengalerijen, bekroond door een houten koepel met een glazen lantaarn.

Of neem het voormalige hoofdkantoor van de Koninklijke Paketvaart Maatschappij. Een juweel uit 1916 met art deco elementen van architect F.J.L. Ghijsels, in 1986/87 in de oorspronkelijke staat hersteld.

Neem ook de vele gebouwen met een eerbiedwaardige historie rond het Merdekaplein, al zijn ze architectonisch niet altijd even interessant. Het classicistische Paleis Rijswijk (1796), bedoeld als representatief onderkomen van de gouverneur-generaal, nu als Istana Negara gebruikt voor officiële ontvangsten. Het Paleis Koningsplein (1879), nu Istana Merdeka, waar de soevereiniteitsoverdracht werd ondertekend. Of het neo-classicistische gebouw van het Bataviaansch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen uit 1868, dat nu een grote reputatie geniet als Museum Nasional of Museum Pusat - het veel te kleine gebouw herbergt een collectie van ongekende kwaliteit. De Stadsschouwburg (Gedung Kesenian) uit 1821, gerestaureerd in 1987. En het Hoofdpostkantoor uit 1913 ernaast, gebouwd in de kenmerkende ‘postkantorenstijl’ van de Dienst Burgerlijke Openbare Werken van Nederlandsch Indië.

Portugese Buitenkerk
Niet ver van het oude, karakteristieke station Kota bevindt zich een 17e eeuwse zaalkerk met vrijstaande klokkestoel uit 1695. Het is de Portugese Buitenkerk, nu Gereja Sion of Gereja Portugis genoemd. Het is de enige kerk uit de tijd van de V.O.C. die bewaard is gebleven. Was geen onderdeel van het zuidelijker Weltevreden, maar is wel buiten de stadsmuren van het oude Batavia gebouwd. De kerk behoorde toe aan Portugees sprekende inwoners van de stad, die door de Nederlanders in de 17e eeuw in diverse Aziatische locaties, onder meer Malakka, gevangen genomen en naar Batavia waren vervoerd. De geschiedenis van deze ‘zwarte Portugezen’ is buitengewoon interessant. Ze mochten hun katholieke godsdienst niet belijden, op straffe van de dood, en werden gedwongen over te gaan naar het protestantisme. Aldus ‘bevrijd’, kregen ze het recht hun eigen kerk te bouwen. De Rotterdammer Ewout Verhagen ontwierp het in 1695 gereedgekomen gebouw. Het is een eenvoudige zaalkerk. Geelwit gepleisterde muren, boogramen met ronde en hartvormige traceringen, geknikt pannendak met de in Indië karakteristieke uitsteker. Los van de kerk staat een houten klokkestoel. Het interieur is allerminst sober. Houten tongewelven worden geschraagd door zes dikke zuilen, preekstoel en orgel hebben rijk Bataviaans-barok houtsnijwerk, er hangen koperen kroonluchters met acht armen, het meubilair is van kostbaar ebbenhout. De Portugese Buitenkerk, de meest complete kerk uit de tijd van de V.O.C, werd in 1978 grondig gerestaureerd, na een periode van verwaarlozing in de Soekarno-tijd en verkeert nu in goede staat. Sterker, het gebouw geniet wettelijke bescherming en wordt in het geheel niet bedreigd.

Bert Franssen,1995


N I E U W S
Lezing 'Bestaat er een Europese Architectuur?'
Ja, betoogt architectuurcriticus Hans Ibelings in een lezing met veel beelden. Podium 303 op de KNSM-laan 303, zondag 22 januari. Meer... 

Interviews met architecten Oostelijk Havengebied on-line
Interviews met de belangrijkste ontwerpers van het Oostelijk Havengebied zijn te beluisteren op de nieuwe website: Architectuur Amsterdam. Meer...

Nieuwe boekhandel op 'Cultuurboulevard' KNSM-laan
Er is lang op gewacht: een boekhandel met eigen gezicht in Loods 6 op de KNSM-laan. Eigenaar Van Pampus: 'Wij bouwen hier een eiland van boeken.' Meer...

Nieuw boek: Ontdek het Oostelijk Havengebied
Geschiedenis, architectuur, erfgoed, kunst, cultuur en eten & drinken. Stadswandelkantoor schreef het complete boek over het Oostelijk Havengebied. meer...

'Die vrouw moet terug'
Na een verblijf van bijna dertig jaar elders is de beeldengroep Amphitrite weer thuis op het oude KNSM-terrein. Arnold Korporaal schreef er een boek over. Meer...

Bijzondere schilderijen IJ-oevers bij Open Atelierdagen
In het weekend van 6 en 7 juni toont Sigrid van Essel tijdens de Open Atelierdagen haar bijzondere schilderijen over de IJ-oevers. Niet toevallig zeer in trek bij architecten. Meer...

Meer recent nieuws...
Oostelijk Havengebied Amsterdam. Copyright © Visual Text, Amsterdam. All rights reserved.