Het Parijs van Java is Bandung al lang niet meer. Maar een tocht langs de tropische art deco van Bandung is veel meer dan de moeite waard. Je maakt kennis met het werk van grote architecten als C.P. Wolff Schoemaker en A.F. Aalbers. Deel twee van een Indonesische architectuurreis.

Eigenlijk wijken we af van ons reisschema. In het vliegtuig naar Jakarta lezen we in onze reisgids dat Bandung ‘een van de drie steden met tropische art deco’ is – naast Miami in Florida en, onvermoed, Napier in Nieuw-Zeeland, waar zelfs een art deco McDonalds blijkt te zijn. Onze nieuwsgierigheid is gewekt en we besluiten na Semarang ook Bandung te bezoeken. De aangewezen verblijfplaats is ongetwijfeld Grand Hotel Savoy Homann, dat in rijke art deco stijl ingericht is.

Savoy Homann is in 1939 gebouwd door architect A.F. Aalbers. Het hotel was gelegen aan de Groote Postweg van Daendels, die dwars door Bandung liep. Aalbers ontwierp een markant gebouw. Karakteristiek zijn de terugwijkende gevel die een voorplein creëert, de slanke, iets decentrale toren in een binnenhoek van de gevel, de horizontale geleding en lange golvende gevellijnen. De bouwstijl is gebaseerd op Het Nieuwe Bouwen, maar wordt ook wel aangeduid als streamline art deco, of ook wel ocean liner art deco naar de luxueuze inrichting. Zo zijn kolommen en plafond in de ruime ontvangsthal zeldzaam mooi gedecoreerd. Ook binnen het gebouw is Aalbers gevoelig omgegaan met de ruimte. We krijgen een mooie suite met deels originele betimmeringen, glas in lood ramen, vloertegels in art deco design, en teakhouten kopieën van oude meubels.

Nasser, Charly Chaplin, Yasser Arafat, Nehru en een sleep andere prominenten logeerden er. En nog in 1993 verbleven Prins Claus en Willem-Alexander in het hotel. Maar de gloriedagen van Savoy Homann zijn sleets geraakt. Er waren niet altijd even gelukkige verbouwingen. De tropische binnentuin in het hart werd vervangen door een betegelde ruimte met op regelmatige afstanden een palm. Savoy Homann slaat zich nu door de dip in het toerisme heen met betaalbare familiearrangementen in de weekends.

Tropenstijl
Wat is nu eigenlijk die ‘tropische art deco’, zoals onze reisgids het noemde? Op de eerste plaats gaat het om aanpassing van de moderne westerse bouwwijze aan de extreme klimatologische omstandigheden van de tropen. De zon schijnt genadeloos op onbeschermde objecten. Bijna van het ene op het andere moment kan er dan een tropische stortbui losbarsten, soms complete wolkbreuken, die een brede straat binnen het kwartier in een kniehoge, snel stromende stadsrivier kunnen veranderen. Om daarna weer even snel afgewisseld te worden door de felle hitte van de zon. De architectuur moet daarop ingesteld zijn. Er is dus een tropenstijl ontstaan die op allerlei manieren rekening houdt met zulke extreme omstandigheden.

Zo wordt er gebouwd met een zo groot mogelijk vloeroppervlak – geen kleine bedompte ruimten. Marmer is een aanbevolen materiaal voor de vloer, omdat het overdag koel blijft. Hoge plafonds en dikke muren houden de binnentemperatuur dragelijk. Overal in Indonesië zie je boven de ramen kunstig ontworpen ventilatiegaten waar de wind doorheen waait en je ziet ruimten die in open verbinding met elkaar staan. Ver uitstekende dakranden beschermen ramen en muren tegen al te direct zonlicht. Bij de tropische stortbuien beschermen ze tegen inregenen en ze voeren tegelijk het water efficiënt af. Beschutting tegen de zon wordt bij veel gebouwen ook bereikt door een tweede gevel en de aanleg van een galerij rondom, een beschaduwde buitenruimte – de relatie tussen binnen en buiten is in de tropen anders dan in koelere klimaten.

Huib Akahary concludeert in zijn baanbrekende boek ‘Indonesische architectuur en stedenbouw’ dan ook dat in constructieve zin de oplossing voor het bouwen in de tropen wel gevonden was. Maar er is meer. Architecten als Wolff Schoemaker, Karsten en MacLaine Pont zochten niet alleen naar pragmatische oplossingen, maar naar een specifiek Indische architectuur. Die moest een wezenlijke synthese zijn van moderne westerse bouwstijl en de inheemse architectuurtraditie. Over hoe dit moest worden aangepakt, werd in de jaren na 1920 verwoed gediscussieerd en gepubliceerd. De eerste pogingen tot integratie waren oppervlakkig, met willekeurige toepassing van indiserende ornamenten. Zo bracht Schoemaker in zijn vroege werk een Kalakop (Kala is een mythologisch monster) aan als signatuur op zijn gebouwen – nu nog te zien bij diverse panden aan de Jalan Braga en aan zijn eigen, onlangs gerestaureerde woonhuis aan de Jl. Sawung Galing.

Minangkabau
Het is zaterdag. We willen bij The Bandung Heritage Association langs, maar horen dat pas na het weekend contact mogelijk is. Geen nood. Indonesiërs zijn meesters van de improvisatie en er wordt een taxichauffeur geregeld voor een tour. Hij spreekt geen engels, maar blijkt wel op de hoogte van Bandungs architecturale highlights. In combinatie met ons beste Indonesisch blijkt het een werkzame oplossing.

En zo arriveren we bij het door Henri MacLaine Pont ontworpen Instituut voor Technologie (ITB). Het werk kent een heel opvallende menging van westerse en Indische stijlelementen. De hogeschool –president Soekarno studeerde er bij Wolff Schoemaker en Karsten – is opgebouwd uit aan elkaar geschakelde paviljoens rond twee centrale aula’s. Alle gebouwen hebben Minangkabau dakvormen. Ogenschijnlijk zijn het slechts ornamentele uitingen, maar de sierlijk omhooggetrokken daknokken vormen een ventilatieopening en hebben dus een functionele betekenis.

Wolff Schoemaker
Zoals Semarang de stad van Thomas Karsten genoemd wordt, zo is Bandung de stad van Charles Prosper Wolff Schoemaker. Overal in de stad is zijn invloed zichtbaar. De in Nederlandsch-Indië geboren Schoemaker studeerde in Delft en was van 1924 tot 1939 hoogleraar aan het ITB. Zijn architectonische werk is gevarieerd. Het omvat villa’s en woonhuizen, winkelpanden, kerken en moskeeën, kantoren, hotels en openbare gebouwen, zoals de Jaarbeurs en Sociëteit Concordia.

Onze taxirit voert ons langs een aantal gebouwen van Wolff Schoemaker. Als eerste de Petruskerk uit 1922. De kerk is gebouwd in een bijzondere menging van neogotiek en geometrische art deco. Even om de hoek staat de ronduit prachtige Bethel Kerk (1925) met zijn subtiel taps toelopende toren. Als wij de kerk bezoeken staat het gebouw juist in de steigers voor onderhoudswerk. Ook hier is de rustige art deco stijl goed zichtbaar in de pilaren bij de ingang en de gevelversiering. De in gebroken wit gepleisterde kerk is een juweeltje van harmonie en balans, wat nog geaccentueerd wordt door de gelaagde, ‘Indische’ dak­opbouw.

De invloed van de Modern Movement en Frank Loyd Wright – wiens werk Wolff Schoemaker tijdens een reis door de Verenigde Staten gezien had – zien we als we bij de Villa Isola komen. Villa Isola (1932) werd door Wolff Schoemaker gebouwd voor persmagnaat D.W. Berretty, maar is nu in gebruik bij een onderwijsinstelling. Terwijl uiterlijk het Nieuwe Bouwen in Bandung zich aankondigt – het zal later radicaal doorgevoerd worden door A.F. Aalbers – is het door Schoemaker ontworpen interieur weer geheel in Art Deco stijl en van een grote schoonheid. De villa vormt een stilistische eenheid met een schitterend aangelegde tuin die volgens dezelfde principes ontworpen is met veel ronde vormen en lijnen, afgewisseld met rechthoekige accenten, veel symmetrie en art deco pilaren op de hoeken van het voorplein.

Kunsthistoricus Jan van Dullemen werkt momenteel aan een boek over de Wolff Schoemaker. Van Dullemen lokaliseerde in juli van dit jaar het graf van Schoemaker op de begraafplaats Pandu in Bandung, nadat een eerdere zoektocht zes jaar geleden door een van de dochters van Wolff Schoemaker zonder resultaat was gebleven. De ontdekking was nog juist op tijd: het graf stond op het punt geruimd te worden. Inmiddels is het opgeknapt en op de monumentenlijst geplaatst, onder meer door inspanningen van de Bandung Heritage Society en de steun van Guruh Sukarnoputra. Een ander teken van de toenemende erkenning is de restauratie van het woonhuis van Wolff Schoemaker door ir. Dibyo Hartono van de Bandung Heritage Society, een restauratieproject dat in 2001 een eervolle vermelding kreeg van de UNESCO.

Bandung Heritage Society In Bandung ligt de geschiedenis dicht aan het oppervlak, zoals vaak in Indonesië. De Groote Postweg van Daendels werd ter gelegenheid van de historische conferentie van niet-gebonden landen in 1955 omgedoopt tot Jalan Africa-Asia. En zo heet de voormalige sociëteit Concordia – gebouwd in 1895, in 1921 verbouwd door Wolff Schoemaker en in 1939 door Aalbers van een uitbreiding voorzien – sinds die tijd Gedung Merdeka (Vrijheid).

Even verder op Jl. Africa-Asia, schuin tegenover Savoy Homann bevindt zich Schoemakers Grand Hotel Preanger (1929), met een wonderschone Art Deco toren. Als we richting alun-alun wandelen wacht ons een verrassing. Tijdens ons laatste bezoek was het centrale plein van de stad een gezellige ontmoetingsplaats, met plantsoentjes, bankjes en mooie struiken. Nu staat er een houten schutting die het plein volledig afsluit. Door een kier zien we dat er gebouwd wordt. Wat was er aan de hand? Thuis vernemen we per e-mail van de Bandung Heritage Society dat de alun-alun door het gemeentebestuur aan de moskee in gebruik gegeven is. De traditionele Soendanese inrichting verdwijnt.

Er is voor een erfgoedorganisatie in Indonesië veel werk te doen. Bijvoorbeeld tegen de billboards, die op de meest ongelukkige plaatsen opduiken. ‘Een regelrechte plaag,’ beaamt Frances Affandy van de Bandung Heritage Society, de oudste organisatie voor monumentenbescherming in Indonesië. Haar organisatie regelt maandelijkse lezingen en architectuurtours en helpt andere groepen die zich met erfgoed bezig houden. Het komend jaar is uitgeroepen tot Indonesian Heritage Year. Er zijn seminars en er wordt een reizende tentoonstelling ingericht. “Misschien hebben mensen in Nederland foto’s van het oude Bandung en willen ze ons een duplicaat toesturen voor ons archief? Wij horen ook graag de verhalen bij die foto’s.”

Ruud van Soest en Bert Franssen

Gepubliceerd in: Heemschut, oktober 2002
Meer over de Art Deco van Bandung E-mail auteurs Bandung Heritage Society Jalan LL RE Martadinata 209 Bandung 40114. T 0816 627 939, F 62-22-2501033 Attn Bandung Heritage E francda@bdg.centrin.net.id
Recente foto's van oud-Semarang: www.visualtext.nl/bandung