Verwaarloosde pakhuizen uit 1652

Jakarta heeft nog onnoemelijk veel monumenten uit de Nederlandse tijd. Vele zijn sinds de onafhankelijkheid gerestaureerd, maar vele ook worden ernstig in hun voortbestaan bedreigd. Eeuwenoude gebouwen met grote architectonische waarde en een historie van duizelingwekkende omvang dreigen het loodje te leggen en dat doet pijn. Een bezoek aan de Kota, de oude Hollandse wijk in Jakarta - mijn hele dikke reisgids was er zuinigjes over, wijdde er niet veel woorden aan. En inderdaad, toen ik vijf jaar geleden voor het eerst langs de Kali Besar liep, de enige stadsgracht die de Kota nog kent, overviel me het gevoel van teleurstelling waarmee ik al rekening gehouden had. Je zocht naar een stukje historische allure en vond het niet. Veel haveloze, ernstig vervallen gebouwen aan weerskanten, de sjieke woonbuurt die hier eens was, leek voorgoed verleden tijd. Het kostte de nodige fantasie om je voor de geest te halen dat Jan Pieterszoon Coen hier in 1619 zijn laaghartige aanval had uitgeoefend, waardoor de VOC de stad in handen kon nemen.

De Kali zelf was (en is) een vies, stinkend kanaal, voor een deel bedekt met afval, zonder functie als afwatering of voor de scheepvaart en afgesloten van de zee. Klachten over hondepoep in Breda krijgen hier het juiste perspectief. Er zat vijf jaar geleden ook niet veel fut meer in de Kali Besar als straat. Het leven begon pas na de ophaalbrug, verderop, op de vismarkt of bij de haven. Langs de Kali zelf liep je over trottoirs van modderig zand. De gevels stonden er slecht bij. Eigenaars van historische panden hadden voor hun gevels een glazen vlies opgetrokken.

Sinds enkele jaren is er echter grote vooruitgang geboekt. Architect Budi Liem heeft hier baanbrekend werk verricht. Vele glazen gevels werden afgepeld. Er werden palmbomen geplant en mooie trottoirs gelegd langs de hele Kali, die nu een van de sfeervolste flaneerstraten van de stad is. Ik zie er aardig wat mensen rondlopen, er spelen kinderen, de straathandel floreert. Straks komt er misschien een (brug)verbinding van de Kali met het Taman Fatahillah, het oude stadhuisplein van Batavia, er zijn in elk geval plannen voor. Daarnaast zou de Kali Besar op den duur autovrij worden. Dat alles neemt niet weg dat er nog veel verwaarloosde tot ernstig verwaarloosde panden zijn.

De Kota valt samen met het ommuurde Batavia uit de tijd van de VOC, en heeft een rechthoekig stratenpatroon, sterk verschillend van de omringende wijken. Het is gebaseerd op de idee van de ideale stad van Simon Stevin. De Kota is gebouwd voor de uit Europa afkomstige bevolking. De huizen en gebouwen dateren voor het grootste deel nog uit de koloniale tijd. De Hollandse renaissance-bouwstijl werd sinds de 17e eeuw geleidelijk vervangen door de classicistische barok. De architectuur van het woonhuis was aanvankelijk typisch Hollands, volkomen ongeschikt voor de tropen, wat de bouwmeesters na verloop van tijd ook wel inzagen. Ze draaiden de daknok in de breedterichting van het huis en maakten daarbij het dak zo breed, dat aan voor- en achtergevel een afdak ontstond, de zogenaamde uitsteker. Een voorbeeld biedt de statige Toko Merah, Kali Besar Barat nrs. 9 en 11.

Werd het exterieur bewust sober gehouden - je moest je rijkdom vooral niet uitdrukkelijk tonen - het interieur was rijk. Je treft er vaak traditioneel-ambachtelijke Chinese motieven aan, in felle kleuren rood, goud en zwart, zoals in Zuid China gebruikelijk was: decoraties werden namelijk veelal door Voorindische en Chinese ambachtslieden uitgevoerd. Invloeden waren er trouwens over en weer. Zo werd het onder Chinezen populair huizen te laten bouwen in Hollandse stijl, met top- of trapgevels.

Aan het einde van de Kali Besar zorgt de Hoenderpasarbrug (Jembatan Kota) voor een bijna dramatisch accent. Het is een echte Hollandse ophaalbrug, de laatste in Jakarta, uit het begin van de 19e eeuw, thans beschermd door de gemeente, zoals een wanstaltig bord te kennen geeft. Een echt levend monument is het helaas niet meer, want het verkeer mag er niet over, zelfs voetgangers niet. Bij deze brug werd in de 17e en 18e eeuw de groente- en hoendermarkt gehouden. In 1937 had de gemeente de afbraakplannen al klaar liggen, toen enkele particulieren op het laatste moment het geld voor een broodnodige restauratie bijeen wisten te brengen, zodat een van de meest markante punten van de stad voor latere generaties behouden bleef.

Helaas geldt dat niet voor de hele buurt. Zo is vlak bij de brug, Kali Besar Barat, enkele jaren geleden het nietszeggende en veel te hoge hotel Batavia verrezen, waarvoor historische panden moesten wijken. Even verderop hebben de lange, witte gevels van de Oostzijde pakhuizen, waarvan het oudste dateerde uit 1633, onlangs het loodje gelegd ten behoeve van een nieuwe autoweg. Vele gebouwen in deze omgeving die in zwaar vervallen staat verkeren, wacht waarschijnlijk hetzelfde lot, bijvoorbeeld de pakhuizen en kantoren van de Ankerwerf, vroeger vooral in gebruik als scheepswerf voor Chinese jonken.

Gelukkig staat er nog heel wat overeind in deze buurt en is er ook heel wat gerestaureerd. Zo werd in 1977 de witgepleisterde toren de Uitkijk, in 1839 gebouwd als observatie- en seinpost, gerestaureerd. De toren biedt een mooi overzicht over de historische Kota, een prachtig uitzicht over de Kali Besar. Hij is nu onderdeel van Museum Bahari, het scheepvaartmuseum, voorheen de Westzijde Pakhuizen (1652), ook in 1977 gerestaureerd en zeer bezienswaardig. De architectuur bleef grotendeels intact, alleen werd het Hollandse dak vervangen door grijze betonnen dakpannen. Het museum is prachtig gelegen tegenover de uiterst levendige vismarkt (Pasar Ikan), die vroeg in de ochtend gehouden wordt en waar je later op de dag terecht kunt voor huishoudelijke artikelen en souvenirs.  

Voormalig stadhuis van Batavia, nu Museum Sejarah

Stadhuis
Ik lunch in het sfeervolle Café Batavia, en kijk uit op het Museum Sejarah Jakarta. Als je snel aan je trekken wilt komen, kun je een bezoek aan het oudste deel van Jakarta het beste op dit punt beginnen. Museum Sejarah is het voormalige stadhuis van Batavia uit 1710, gebouwd in de stijl van de classicistische barok naar een ontwerp door W.J. van de Velde. Met enige fantasie kun je het een kleurrijke variant van het Paleis op de Dam noemen. Maar ik vraag me af of dat niet iets te weinig eer is voor het Jakartase gebouw. Kleuren - witgepleisterde muren, turqoise kozijnen en luiken - verhoudingen, detaillering, alles klopt, waar het Amsterdamse paleis de boot net gemist heeft... Maar dat is mijn persoonlijke mening.

Ik heb een korte ontmoeting met directeur dr. Soedarmadji Damais. Een bijna on-indonesische man, glimlacht nauwelijks, geeft antwoorden zonder omwegen.

‘Uw museum is goed onderhouden,’ zeg ik beleefd.

‘Helemaal niet!’ zegt Damais. ‘Er mankeert nogal wat aan. En zo is het met alle historische gebouwen.’

‘Het ontbreekt aan geld?’

‘Er is geld genoeg in dit land, met een van de snelst groeiende economieën ter wereld. Maar het ontbreekt hier aan pure belangstelling. Politici hebben voornamelijk belangstelling voor monumentenzorg als het iets oplevert.’ De gedachte dat toeristen op goed onderhouden gebouwen afkomen, is volgens hem nog niet gemeengoed, ondanks het feit dat toerisme de vierde bron van inkomsten is in de stad (in Indonesië als geheel de vijfde bron). Dan neemt de heer Damais wat gas terug. Indonesië was volgens hem wèl het eerste land in Zuidoost Azië dat überhaupt iets aan monumentenzorg deed. Het land kent bijvoorbeeld een monumentenlijst. En de toekomst ziet hij niet zo somber in.

Over Museum Sejarah’s staat van onderhoud heeft hij overigens gelijk. Van een afstandje ziet het gebouw er nog patent uit, dichterbij gekomen blijkt dat het pleisterwerk op vele plaatsen afbladdert en ik ontwaar zelfs gebroken ruiten.

Ik kijk om me heen. Het Museum Sejarah is gelegen aan het zuiver rechthoekige Taman Fatahillah, in de jaren zeventig opnieuw ingericht tot een voor Jakarta zeldzaam voetgangersdomein. Het werd teruggebracht in de situatie van de vroege achttiende eeuw, met een plaveisel van rolstenen en een barokke fontein. Het plein is van een grote schoonheid: alle pleinwanden zijn bezienswaardig, met onder meer drie musea. Wat je er nog op zou kunnen aanmerken is dat het er misschien te rustig is, enige centrumfunctie heeft Taman Fatahillah al lang niet meer.

Monumentenbeleid
Het is moeilijk om een echt consistent Jakartaas monumentenbeleid te ontdekken. Restauratieprocessen in Jakarta zijn erg afhankelijk van de toevallige belangstelling van individuele bestuurders. Periodes van bloei worden gevolgd door apathie; het zijn vaak individuele objecten die belangstelling krijgen. Politieke en economische belangen spelen een nog beduidend grotere rol dan in ons land - te vergelijken met de situatie die in Nederland in de jaren vijftig en zestig bestond. De projectontwikkeling zit bepaald niet stil. Aan de kust, ten oosten van de oude stad, is een enorm hoogbouwproject gepland - zonder meer een ernstige aantasting van historisch erfgoed. De historische stad, die vanaf de Java Zee tot nu toe de eerste kennismaking met Jakarta vormde, wordt een onaanzienlijke verzameling van gebouwtjes.

Bestuurders met culturele belangstelling zijn er overigens wel degelijk (geweest). Gouverneur van Jakarta Ali Sadikin (1968-1979) is zelfs een motor geweest voor tal van herstelprojecten in de oude stad. Tijdens zijn gouverneurschap werden onder meer gerestaureerd: het oude stadhuis, Museum Wayang, de Uitkijk, de Westzijde Pakhuizen. Het is voor de oude stad, inclusief het toerisme, van enorme betekenis is geweest. In de jaren tachtig echter was de belangstelling voor monumentenzorg over het algemeen een stuk minder, al werden bijvoorbeeld in 1987 de oude stadsschouwburg en het gebouw van de KPM gerestaureerd.

Op dit moment onderneemt het stadsbestuur allerlei activiteiten die met monumentenzorg te maken hebben. Een hoge ambtenaar vertelt me uitvoerig wat er allemaal gebeurt. Het te beschermen gebied wordt helemaal in kaart gebracht. Gebouwen worden onderverdeeld in zeldzaamheidscategorieën. Archeologen doen onderzoek naar de oudste periode van Sunda Kelapa, zoals stad oorspronkelijk, dus nog vóór de Hollandse tijd, heette. En de Kali Besar wordt dus autovrij. In het Jakarta waar de auto een ware terreur uitoefent op alle zintuigen betekent dat een kleine revolutie. Maar het staat nog niet vast, laat staan dat er een tijdspad is.

Hoe de toekomst eruit ziet, is niet makkelijk te voorspellen. Er zijn hoopvolle signalen. Jongeren lijken meer oog voor historische gebouwen te hebben dan oudere generaties. Tal van architecten onderkennen tegenwoordig het grote belang van monumentenbescherming Een gezaghebbend architectuurtijdschrift wijdt elke aflevering een artikel aan de oude stad. En er is een neiging om eigenaren van oude gebouwen alleen nog vergunning voor nieuwbouw te geven, als ze behoorlijk onderhoud in hun historische panden plegen.

Misschien kan de groeiende belangstelling voor de oude stad vanuit Nederland een stimulerende rol spelen. Boeken, krantenartikelen en televisieprogramma’s besteedden aandacht aan Jakarta en andere steden. Een groepje prominente Nederlanders richtte in 1991 de stichting Oud Jakarta op. Deze wil in Nederland de aandacht voor de oude stad stimuleren, draagt expertise over en probeert fondsen te werven voor restauratieprojecten in Jakarta - dat laatste lukt nog niet zo erg. De stichting Oud-Jakarta onderhoudt contacten met vooraanstaande Indonesische organisaties en was mede-organisator van een symposium in Jakarta over de oude stad.

Bert Franssen, Amsterdam, 1995

Bestuurslid drs. J.R. van Diessen van de stichting Oud Jakarta schreef het voortreffelijke boek Jakarta/Batavia. Uitgeverij Cantecleer, de Bilt.